معرفی کتاب الذخیرة فى علم الطب‏ اثر ثابت بن قره

(معرفی کتب طبی سنتی)

« الذخیرة فى علم الطب» تالیف ثابت بن قرّه( متوفى 288 ق) که بیشتر با نام اختصارى ذخیره شناخته مى‏شود، مهم‏ترین و مشهورترین اثر نویسنده است. این کتاب که به زبان عربى نگاشته شده، یکى از منابع اصلى و اولیه علم پزشکى در دوران تمدن اسلامى است به‏ گونه‏ اى که نظامى عروضى در فصل چهارم از کتاب مشهور« چهار مقاله» از این کتاب به عنوان یکى از متون معتبر دانش پزشکى نام می ‏برد.

این اثر به سبب جایگاه علمى مؤلف آن، به عنوان منبعى سودمند مورد استفاده پزشکان بعد از او، از جمله داود انطاکى( تذکرة اولى الالباب، ج 1، ص 205) حکیم مؤمن( تحفة المؤمنین، ص 368) بوده است. این کتاب- چنان که در ابتداى آن آمده- جمع‏ آورى تجربات مؤلف براى فرزندش سنان است.

ساختار:
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، شرح حال و آثار نویسنده و متن اثر است که در 31 باب تدوین شده است. در هر باب از کتاب نیز تعدادى از بیمارى مورد بررسى قرار گرفته است.

گزارش محتوا:
مؤلف در بررسى و درمان بیمارى‏ها ابتدا به بیان بیمارى مى‏پردازد و سپس علت آن بیمارى، نشانه‏ها وانواع آن مى‏پردازد. وى در این بخش از تجربیات و دانش طبیبان گذشته، خصوصاً پزشکان یونان بهره مى‏برد. نقل‏قول‏هاى بسیار از جالینوس نشانگر ارادت علمى مؤلف به جالینوس است؛ هر چند وى از اطباى دیگرى همانند افلاطون( ص 34)، بقراط( ص 44)، یوحنا بن ماسویه( ص 40)، یحیى بن ماسویه( ص 71)، حنین بن اسحاق( ص 81)، فریطین( ص 24) و کندى( ص 3) نیز نام مى‏برد.
اهمیت این اثر بیشتر به خاطر نقل اقوالى از اطباى پیشین- خصوصاً افلاطون- است، به خصوص که مؤلف با توجه به آشنایى‏اش به زبان یوناى و سریانى از منابعى نقل قول مى‏کند که اکنون اثرى از آن‏ها نیست.
مؤلف پس از بررسى بیمارى به شیوه درمان آن پرداخته که اغلب شیوه درمان به نقل چند دارو و شیوه ساخت آن‏ها اختصاص یافته است.

مطالب ابواب کتاب به ترتیب عبارت است از:
باب اول این اثر، که گویا مقدمه کتاب به شمار مى‏رود، درباره حفظ الصحة است. مؤلف از باب دوم تا باب بیست‏وهشتم این اثر را به بررسى و مداواى بیمارى‏ها اختصاص مى‏دهد. در بررسى مؤلف از امراض در این ابواب ترتیب خاصى مشاهده نمى‏شود؛ مثلاً باب‏هایى به امراض گوش یا چشم و یا دماغ اختصاص مى‏دهد و در کنار این ابواب به بررسى انواع قولنج و امراض معده مى‏پردازد.
باب بیست و نهم این کتاب به بررسى انواع شیرها اختصاص دارد. باب سى‏ام نیز به نوشیدنى‏ها و باب سى‏ویکم درباره نیروى شهوت و درمان بى‏میلى جنسى مردان و زنان است.

وضعیت کتاب:
این اثر به همت دانشگاه قاهره در سال 1928 م و در قطع رحلى بر اساس نسخه خطى‏ اى که در سال 607 ق تحریر گردیده، چاپ شده است. این اثر که به زبان عربى نگارش یافته، تا کنون به زبان دیگرى ترجمه نشده است.
در انتهاى کتاب معادل لاتین بیمارى‏ها و مفردات طبى‏اى که در متن کتاب به کار رفته، آمده است. فهرست مطالب در انتهاى اثر آمده است.